Różnorodność, włączenie i sprawiedliwość społeczna  

Gdy mówimy o budowaniu różnorodności poprzez włączanie i sprawiedliwość społeczną, o kim właściwie mówimy? Kogo chcemy włączać i dla kogo chcemy, żeby ten świat był istotny? Odpowiedź na to pytanie to – oczywiście, wszystkich. Wizją Ashoki jest: Everyone a changemaker. Zatem w spójności z wizją, chcemy włączać wszystkie osoby niezależnie od ich różnych elementów tożsamości. 

Jednak nie wszystkie elementy naszej tożsamości mają podobną wagę, jeżeli chodzi o wpływ na dostęp do realizacji naszych praw i potrzeb. Kilka lat temu organizowałam konferencję dla dziennikarzy i dziennikarek. Jedna z osób zapytała mnie, czy jest dyskryminowana? Dziennikarz czuł się wykluczony z racji tego, że jest dziennikarzem telewizyjnym i nosi ze sobą kamerę. A dziennikarze radiowi mają łatwiej, bo nie noszą tej kamery. Dziennikarz pytał, czy o zajmowanie się tego typu dyskryminacją nam chodzi i czy to w ogóle jest dyskryminacja?  

W mojej ocenie to nie jest dyskryminacja. Przytaczam tę anegdotę, żeby pokazać, że różnimy się pod bardzo wieloma kątami. Zaś działania włączenia społecznego dotyczą bardzo konkretnych sytuacji i aspektów naszej tożsamości.

Ponadto, są takie cechy, na podstawie których społeczeństwo dzieli się na grupy, o różnym dostępie do władzy, miejscu w hierarchii i wpływie społecznym. Zatem mówimy o grupach osób, które ze względu na płeć, stopień sprawności, albo ze względu na kolor skóry mają w danym społeczeństwie trochę lepiej, albo mają gorzej, mają więcej barier w dostępie do realizacji swoich praw i potrzeb.  

Chciałabym pokazać dwa modele, które dobrze obrazują cechy determinujące tożsamości. Jednym jest koło różnorodności, które zostało stworzone przez Marylin Loden i Judy Rosner w 1990 roku.  Drugim jest koło władzy i przywileju, które zostało stworzone trochę później przez Kanadyjską Radę do spraw Uchodźców i też funkcjonuje w różnych opracowaniach. Oba modele próbują w jakiś sposób układać obraz rzeczywistości. Pokazują, jak możemy patrzeć na tożsamość ludzką, czyli na te cechy, które każdy z nas posiada. Cechy, które mogą mieć większe lub mniejsze znaczenie społeczne w różnych sytuacjach.  

Koło Różnorodności; autorstwo: Loden i Rosner, tłumaczenie i opracowanie graficzne Martyna Markiewicz 

Loden i Rosner wyróżniają sześć aspektów tożsamości pierwotnej, na które nie mamy wpływu, a które są bardzo ważne w naszym funkcjonowaniu społecznym. Są to wiek, płeć/tożsamość płciowa, orientacja psycho-seksualna, zdrowie, stan sprawności, ale też kolor skóry czy etniczność i narodowość. Jak łatwo zauważyć, są to cechy dzielące społeczeństwo na różne grupy, które są bardzo istotne pod kątem funkcjonowania społecznego. Tożsamość wtórna jest równie ważna, ale podlega pewnym zmianom. Możemy na nią wpływać w większym stopniu. Wśród tych aspektów autorki modelu wyróżniły religię, wygląd, status rodzinny, miejsce zamieszkania, nawyki, język, status socjoekonomiczny. Trzecim okręgiem określana jest tożsamość zawodowa, która w sytuacji, gdy patrzymy na różnorodność w kontekście miejsca pracy też może być bardzo istotna np. dział, w którym pracujemy, czy uzwiązkowienie może determinować nasz dostęp do praw pracowniczych i być podstawą nierównego traktowania.  

Koło Władzy i Przywilejów; autorstwo: Kanadyjska Rada ds. Uchodźców, modyfikacja Sylvia Duckworth, tłumaczenie, opracowanie na polski i opracowanie graficzne: Patyk Moszka i Martyna Markiewicz 

Drugi model pokazuje dodatkowo kilka innych kategorii, które są ważne w naszym funkcjonowaniu, np. wykształcenie czy obywatelstwo, status ekonomiczny, rozmiar ciała. Pokazuje też pewną skalę intensywności, w której te cechy mogą występować i umiejscowienie tych cech pod katem dostępu do władzy i przywileju np. Jeżeli weźmiemy pod uwagę zamieszkanie, w naszym społeczeństwie żyją osoby bezdomne, które niewątpliwie spotykają się z dużym wykluczeniem i barierami w dostępie do swoich praw. Duża część społeczeństwa mieszka w mieszkaniach, które wynajmuje, dzięki temu zyskuje pewne bezpieczeństwo i stabilność. Są też osoby, które są właścicielami i właścicielkami mieszkań, w których mieszkają i na tej osi można powiedzieć, że to one są najbardziej uprzywilejowane w społeczeństwie.  

Podsumowując, kiedy mówimy o wykluczeniu społecznym, możemy czerpać z tych modeli pewien katalog cech, ich różne kategorie i natężenie, które do tego wykluczenia kontrybuują.  

Różnorodność (ang. diversity), rozumiemy jako obecność osób o różnych tożsamościach w obrębie danej grupy w danym momencie. Jeżeli weźmiemy pod uwagę polskie społeczeństwo w tym momencie (rok 2023), to różnorodna grupa zawierałaby np. osoby różnej płci i orientacji psychoseksualnej, osoby w różnym wieku, byłyby tam na pewno osoby z niepełnosprawnościami, mówiące w różnych językach i różnych narodowości, osoby o różnych kolorach skóry i etniczności, pochodzące z miast i małych miejscowości oraz wsi. Ważne też, żeby zauważyć, że w różnorodności nie chodzi o to, żeby na siłę w każdej grupie zapewnić przedstawicielstwo wszystkich możliwych tożsamości, jakie nam przychodzą do głowy. Kluczowe jest, aby w miarę możliwości odzwierciedlać przekrój społeczny i zapewnić odpowiednią reprezentację różnym grupom tożsamościowym.  

Dla przykładu: w Polsce z tożsamością karaimską identyfikuje się kilkaset osób (Karaimi to jedna z chronionych ustawowo mniejszości etnicznych w Polsce). I nie chodzi o to, żeby na każdym wydarzeniu zapewnić, że osoba z tej grupy się pojawi. Dla porównania, według różnych badań nawet do 20% osób w Polsce ma pewien stopień niepełnosprawności, więc zapewnienie reprezentacji osób z niepełnosprawnością w danym działaniu jest istotne.  

Włączenie społeczne – drugi element układanki - polega na tym, żeby celowo działać w taki sposób, żeby każda osoba, czuła się widziana, słyszana, żeby była zrozumiana, mogła w pełni uczestniczyć i miała wpływ na to, co się dzieje. Budowanie różnorodności zawsze powinno iść w parze z praktykami włączenia. Samą obecność różnych osób, bez zapewnienia im możliwości aktywnego uczestnictwa to tylko pół pracy. Przykładem działań, które mogą zapewniać efektywne włączenie osób to: zapewnienie tłumaczeń z polskiego języka migowego lub tłumaczeń z różnych innych języków, dostosowanie materiałów pisanych do osób słabowidzących lub dołożenie napisów do filmu. A nawet zapewnienie opieki nad dziećmi, kiedy zapraszamy do działania młodych rodziców. Katalog rzeczy, które można zrobić, żeby zapewnić włączenie różnych grup społecznych, jest bardzo szeroki. Ważnym jest, by rozpoznać grupy zagrożone wykluczeniem i także sięgnąć po ich radę, jak ryzyko tego wykluczenia minimalizować.  

Trzecim kawałkiem układanki jest sprawiedliwość społeczna. I jeżeli zakładamy, że różnorodność, dotyczy obecności różnych osób, włączenie rzeczywistym działania na rzecz ich uczestnictwa, to sprawiedliwość społeczna (ang. equity) zakłada namysł nad systemem, w którym funkcjonujemy i jego naprawę. Budowanie sprawiedliwości społecznej jest działaniem celowym, które dotyczy niwelowania i zmniejszania historycznych, społecznych nierówności, które wynikają z hierarchii władzy. O sprawiedliwości społecznej możemy mówić w świecie, gdzie każda osoba miała równy dostęp do informacji, możliwości, zasobów, które oferuje społeczeństwo. Sprawiedliwość społeczna to jest zauważanie i eliminacja tych barier w praktykach, politykach, procedurach, zasadach, które uniemożliwiają danej grupie pełne uczestnictwo w życiu społecznym.  

W projektowaniu działań społecznych ważne jest zwrócenie uwagi na te trzy aspekty działań na rzecz świata, w którym każda osoba może zmieniać świat na lepsze. Wiemy, że nie jest to łatwa praca i czasami ilość grup, które są wykluczane i niesprawiedliwości, które spotykamy mogą być przytłaczające. Wiemy też, że małe kroki mogą prowadzić do dużych zmian i każdy budżet dostępności, który zaprojektujecie, tłumaczenie, które zapewnicie, dostępność architektoniczna, o którą zadbacie w projektowaniu swojego wydarzenia może oznaczać o wiele większy wpływ społeczny.